Kıbrıs Bektâşi Dergâhları

Değerli okurlarım; bu çalışmamızda hakkında oldukça az bilgi sahibi olduğumuz, Kıbrıs Bektâşi dergâhlarını tespit arzusundayız. Çalışmamıza; maddi ve güncel veriler sağlayan değerli dostum Sn. Mimar Mehmet Suat Bergil Bey’e teberrüken şükranlarımı bilvesile arz ederek başlamak istiyorum.

 

Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti tarafından fethedilmesi 1570 M. yılına denk düşmektedir. II. Sultân Selim dönemi Osmanlı topraklarına katılan Kıbrıs adası, bu tarihe değin dokuz adet dükalık şeklinde, Ceneviz’liler tarafından yönetilmekteydi. Fetih sonrası, bir çok Bektâşi azizinin, peş peşe irfan ve hizmet ocağı uyandırdığını görmekteyiz.

 

Bunlardan, evkâf kayıtlarına geçenler şunlardır:

1. Zuhurât (Zuhûri) Baba Dergâhı (Larnaka)

2. Kırklar (can baba) Dergâhı (Lefkoşe)

3. Katip Osman (Kutup Odman) baba dergâhı (Magosa)

4. Bayraktar Baba dergâhı (Lefkoşe)

5. Hasan baba Dergâhı (Baf)

6.Zuhûrî (Zuhurât) Baba Dergâhı

Bilinen ismiyle Zuhûrî Baba Tekyesi olan Bektâşi zaviyesi “Larnaka” kentindedir. Tekye, Kalegora (Kaligra) ile Dionysou caddelerinin kesiştikleri kavşak mahallindedir. Zuhûri Baba’nın Türbesini ihtiva etmektedir. Hemen türbe yanındı Aya Spridion isimli bir Ortodoks azizinin kabri mevcuttur. Dergâha ait yapılar ve özellikle meydanevi metrûkda olsa bugün elan ayakta durmaktadır. Kıbrıs Evkâf kayıtlarına; 1570 yılı sonrası açılan zaviyelerden sayılarak “Zuhûri baba dergâhı ve Sıbyan Mektebi” olarak geçmiştir. (Bkz. Kıbrıs Vakıflar İdaresi Yay. C: 1. S. 161-165)

Bu dergâh 1826 yılı sonrası, Yeniçeri ve Bektâşîliğin ilgası esnasında kısmen tahribat görmüştür. Çift kubbeli mimari mekânların çok özgün bir örneğidir. Dergâh, Sultân Abdülaziz dönemi (M. 1860) aslına uygun olarak yeniden restore edilmiş ancak, tek şerefeli ve çifte kemerli bir camii minaresi de plana ilave edilmiştir. Dergâh bu tarihten itibaren Nakşibendiye tarîkatına devredilmiş ve M. 1869 yılında buraya, Sünnisi ve Naksibendiye tarîkatından icâzetli Hafız Hüseyin Efendi nasbolunmuştur. (Bkz. Kıbrıs Vakıflar İdaresi Yay. S: 161-165) Bu dergâh ilerleyen yıllarda Mevlevi Dergâhı olarak da hizmet vermiştir. Tekye; Evliya Çelebi kayıtlarında, Osmanlı Temaşaa ve gölge oyunları, ustalarını ihtiva eden Zuhuri kolu adı verilen esnaf loncasının önemli bir şubesi olarak zikredilmektedir. Bugün Türbe ve minaresiyle ayakta olan yapı, metrûk durumdadır.

Lefkoşe’de bulunan bu dergâh halk arasında “Kara Donlu Can Baba” Tekyesi adı ile anılmaktadır. Dergâh hazeresinde kırk adet Bektâşî azizine ait isimsiz kabir tümülüsleri bulunmaktadır.

Bu tekye civarında “Kırklar” köyü bulunmaktadır. Köyün Rumca ismi Timbu’dur. Köyde halen Bektâşî olan demografi çok az bulunmaktadır. 1925 yılına kadar üç bin civarında olan Bektâşî nüfustan, maâlesef bugün eser yoktur.

Dergâhın 1908 yılına kadar bilinen son postnişini; ayni zamanda, Muhammed Nûr’ül Arabi Hz.’lerinden icâzetli Melâmî olan Hacı Feyzullah (Seyyid) Baba Erenlerdir. Mevlevi olarak da bilinen Feyzullah Baba’nın tek kızı olan Sadberk hanım, burada askeri görevle bulunan büyük dedem Hüseyin Şevki Baba ile evlenmişlerdir. Sadberk hanım 1947 yılında Hakk’a yürümüş olup, İst. Feriköy Kabristanında medfûndur. Hüseyin Şevki Baba ise Rumi 1323 yılında Hakk’a yürümüş olup, Kabri Cizri Mustafa Paşa bugünkü Svelingrad kentindedir. Ünlü şair Namık Kemâl, Magosa’da sürgün olarak bulunduğu dönemde, bu dergâhlarda bulunmuş, fakat Hacı Hüsnü Baba’dan nasib almıştıt. Mürşidine yakın olmak içinde Tekirdağ’a defin edilmesini istemiştir.

Kırklar Dergâhı iki taraflı ziyâret mekânlarındandır. Ünlü araştırmacı Sir Harry Lucke Dergâhı, faâl zamanlarında ziyâret ettiğini eserlerinde bildirmektedir. Bugün Türbe ve tekke halen onarım altındadır. 1816 yılında inşa edilmiş olan mescîd oldukça bakımlıdır. Bir zamanlar türbe de duvara saplı bir kılıç ve bir ok olduğu rivâyet olunmaktadır. Dergâhın güney bölümünde yer alan duvara saplı oku tutarak, bir nefeste üç kez Allah diyenlerin dileklerinin yerine geldiği belirtilmektedir.

IV. Sultân Mehmet (Avcı Mehmet) dönemi, Hurûc-û Alel Sultân (Padişâh’a başkaldırı) suçu töhmeti ile 1690 tarihinde Magosa’ya sürgün edilmiş bir Melâmî ve Bektâşî azizidir. H. 1102 (17 Aralık 1691) tarihinde Hakk’a yürümüş ve Magosa’da üzerine bir türbe ve Bektâşî Dergâhı inşa edilmiştir. Hakkındaki bilgiler, Kırklar Dergâhı son postnişini Hacı Feyzullah Baba’nın H. 1251 (1835) tarihinde Odman (Katip Osman) Baba, için bir ahşap levha üzerine yazdığı, türbe şâhidesinden derlenmiştir. Bu ahşap kabir şâhidesi, bugün Kıbrıs Canbulat müzesinde korunma altındadır.

H. 1240 (1824) tarihinde Kıbrıs kapıcı başılarından Halvetiye tarîkatı mensubu Seyyid Mehmet Efendi tarafından türbesi restore edilmiştir. Bu dergâh, Magosa, Akkule kapısının civarların bulunan eski Türk Mezarlığının (Bu günkü Namık Kemâl Lisesi) bahçesinde görülen bir çifte kubbeli taş yapılardan oluşmaktadır. Dergâh 1826 tarihi sonrası Halveti tarîkatına devredilmiştir. Kutup Osman Babanın bir dönem saray imâmlığı yaptığı da bilinmektedir. Dergâha 1826 yılı sonrası bir mescit ilave edilerek, dergâhın Bektâşîce düzenlenmiş bulunan iç mimar planı oldukça değiştirilmiştir. Dergâh tamamen kesme taştan yapılmıştır. Dergâh halen oldukça bakımlıdır.

Lefkoşe kentindedir. Lefkoşe kalesi, Venedik Surları üzerinde, Kostanza Burcu diye anılan yörede mukîm’dir. 1570 yılında kalenin alınması esnasında, buraya bayrak dikerken şehit düşen bir Yeniçeri Bektâşî azizinin anısına izâfeten inşa olunmuştur. Bayraktar Baba’nın türbesi de burada olup, koruma altındadır. II. Mahmud dönemi dergâh Camii’ye tahvil edilmiştir.

1821 tarihinden itibaren dergâha, Nakşibendi şeyhler nasbolunmuştur. 1826 yılındaki dergâha atanan Nakşi Şeyhinin ismi; Mora’lı Mustafa Nuri Efendi’dir. Bugün camii aktif olup, iki taraflı ziyâret mekânlarındandır. Dergâhın hazeresinde, Şâhkulu Dergâhı Postnişini Mehmet Ali Hilmi Dedebaba’dan icâzetli, ünlü melâmî şeyhi kaymakam Ahmet Baba’nın kabri bulunmaktadır. Ahmet Baba 1341 H. yılında Hakk’a yürümüştür. Dergâh, Türbe, camii ve Hazere bugün oldukça bakımlıdır.

Kıbrıs’ın Baf (Bafe) kentinde olan bu dergâh, 17’inci yüzyılda inşaa edilmiş, ancak Tekye girişindeki yazılı levhada belirtildiği üzere; 1865 yılında yeniden restore edilmiştir. Dergâhta ünlü Bektâşî Şeyhi Hacı Mehmet Haki Baba’ya ait bir türbe bulunmaktadır. Tekye 1963 yılında çıkan çatışmalarda tahribat görmüş ve bugün metrûk konumdadır.

07 Eylül 2001

Hakir-i pür taksir

El-fakîr Derviş Fecrî